کرونا دشمن تئاتر؟ یا تهدیدی که به فرصت تبدیل می شود؟

تئاتر خوزستان-سیاوش طیب طاهر،ساده یا بهترین فرمول هنر تئاتر را شاید بتوان در تعریف اورلی هولتن در کتاب «آینه طبیعت» جستجو کرد.حضور یک در مقابل دو، بر روی صحنه در صورتی که «سه» نظاره گر یا همان مخاطب باشد.

از سالیان دور هنرهای نمایشی چه پس از تکامل و مبدل شدن به شکل امروزی خود، چه آن زمان که در قالب آیین و نمایش اجرا می شده با دیدگان مردمی که میل به رفع نیازها، سرگرمی و آموزش داشتند عینیت می یافته، دیدگانی که محور و دلیل اصلی این کارزار هستند و به قول هولتن اگر نباشند فرمول ارائه جادوی صحنه جان نخواهد یافت.

امروز اما در جنگ جهانی دولت ها و ملت ها با تیر غیبی به نام کوید ١٩ در مواجه با سالن های دلگیر و خالی از تماشاگر نه تنها از مخاطب تئاتر بی بهره شده ایم، بلکه امکان فعالیت فاعلین و بر پاکنندگان این هنر زنده نیز تا مدتی نامعلوم از بین رفته، تا آینده و بقای آن در هاله ای از ابهام قرار گیرد.

فارغ از عدم  وجود زیر ساخت های لازم همچون سرعت اینترنت و بسیاری موانع دیگر، سوال اینجاست که آیا تکنولوژی روز و به قولی سوشال مدیا می‌تواند جایگزین مناسبی به جای حضور فیزیکی مخاطبان، این بخش لاینفک هنر تئاتر باشد یا نه؟

پاسخ ها و تعابیر آنقدر متفاوت هستند که شاید تنها تاریخ پیش رویمان بتواند پاسخ این سوال را به بهترین شکل ممکن به ما بدهد. قدر مسلم مبنای چنین طرحی چیزی نیست جز واقعیت تلخ رکود اقتصادی امروز تئاتر دولتی و خصوصی و پیرو آن فشار مضاعف بر روی شاغلین این عرصه در همه جای این کره خاکی، البته گزینه مذکور هنوز روی میز است، گزینه ای که این روزها مدیر تئاتر شهر تهران هم به آن اشاره می کند و آن را تبدیل تهدید به فرصت می خواند. برخی کمپانی ها در سراسر جهان هم تنها چاره را در تئاتر آنلاین دانسته و بسیاری دیگر از این موئسسات هم یا اعتقادی به چنین طرحی ندارند یا این اقدام را بی فایده و منجر به شکست قلمداد می‌کنند.

بی شک یکی از مختصات اصلی و ویژگیهای بارز هنر تئاتر جاری شدن زندگی در لحظه، نفس به نفس بودن و به طبع آن کنش و واکنش انرژیک میان هنرمند و توده مخاطب است، پس لاجرم باید این نکته قابل تامل را در نظر داشت که شاید هم زمان پاسخی باشد پیرامون چگونگی برخورد مخاطب با تئاتر آنلاین.

 تجربه نشان داده که همواره فیلم تئاتر و یا تله تئاتر که نزدیکترین فرمت به تئاتر آنلاین است بنا به دلیل گسست احساس میان اجرا کنندگان و مخاطب و عدم ارتباط نفس به نفس و نبود کنش و واکنش انرژیک در طول اجرا میان هنرمند و مخاطبان، هیچگاه اشتیاق و محبوبیت چشمگیری را نه برای هنرمندان نه برای مخاطبان در بر نداشته تا آنجا که حتی در برخی مواقع نیز ملال آور شده، به تعبیر دیگر آنکه تئاتر در فرم و ارائه محتوا آنقدر با سینما و دیگر هنرهای تصویری متفاوت است که تماشای تئاتر بر روی هر نوع صفحه مجازی نه برای مخاطب چنگی به دل میزند و نه برای بازیگر به عنوان ابر عامل صحنه جهت تخلیه و انتقال احساسات جذابیت دارد.

به هر تقدیر عدم امکان حذف فیزیکی مخاطب و شکست تئاتر با بهره برداری از امکانات تصویری نوین، هنرمندان فعال این عرصه را بر آن میدارد تا به جای آزمون و خطاهای منجر به شکست، در انتظار شکست کرونا برای ادامه راه و بقای هنر خود صبر پیشه کنند.

هرچند شواهد و قرائن نشان می دهد که قطعا  تئاتر ایران در دوران پساکرونا هم روزهای سختی پیش رو خواهد داشت، عدم اطمینان به وضعیت بهداشتی سالن ها برای تجمع، همچنین شرایط اقتصادی از سوی دیگر از جمله مشکلات اصلی آن زمان خواهد بود، از این جهت که مردم به لحاظ اقتصادی در تنگنا خواهند بود و احتمالا در چنین شرایط سختی اولین چیزی که از سبد خانوار حذف خواهد شد محصولات فرهنگی و هنری است که خود ضربه مهلکیست به اقتصاد تئاتر.

بنابراین با توجه به مشکلات اقتصادی و معیشتی مذکور در چنین شرایطی نمی‌توان قیمت بلیط نمایش‌ها را متناسب با افزایش هزینه‌ها، افزایش داد چرا که یا مخاطبان با مشکل تهیه بلیط مواجه خواهند شد یا شاهد کاهش قابل توجه مخاطبان خواهیم بود.

از یک سو با پشت سر گذاشتن بحران کرونا مساله مهم دیگر، بی‌اعتمادی‌ ذهنی مخاطبان و حتی خود هنرمندان نسبت به حضور در تماشاخانه‌هاست، که با توجه به عدم استانداردهای روز در سالن‌های تئاتری در پشت صحنه بالخص اتاق‌های گریم و رختکن وضعیت ایده‌آلی ندارند و نمی‌توان رعایت فاصله اجتماعی را در آن عملی کرد‌ و طبعا برای هنرمندان و گروه‌های تئاتری دلهره به وجود می‌آورد.

از سوی دیگر هم با بررسی وضعیت نمایش ها از حیث فروش بلیط در یک سال اخیر تئاتر کشور پی به آن می بریم که غیر از چند اثر محدود مابقی نمایش‌ها از وضعیت مطلوبی برخوردار نبوده اند و بعد از کرونا هم اجراها با ریسک بیشتری به صحنه می‌روند، چرا که اگر به دلیل رعایت فاصله گذاری اجتماعی بخواهند ظرفیت سالن‌ها را کاهش دهند، نه تنها سالن‌های کوچک بلکه سالن های بزرگ نیز با مشکل روبرو خواهند شد.

متأسفانه به نظر می‌رسد با توجه به وضعیت اقتصادی دولت و یا عدم تمایل متولی به هر دلیل،شرایط نیز به گونه‌ای نیست که با پرداخت کمک هزینه،خسارت گروه‌های تئاتر جبران شود از همین رو مشخص نیست چطور این شرایط را مدیریت خواهند کرد.

به امید آنکه هنر و هنرمندان مظلوم تئاتر که همواره بانی فرهنگ سازی و تولید محتوای غنی در جوامع بودند مورد حمایت دولت ها و ملت ها قرار بگیرند، که بی شک جامعه ای که تئاتر غنی داشته باشد لاجرم فرهنگی غنی خواهد داشت.

* لیسانس کارگردانی تئاتر، کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی، دکتری پژوهش هنرهای نمایشی