نگاهی به نمایش «کارگاه نمایش» حاضر در سی و دومین جشنواره تئاتر استان خوزستان
زبان- خُردگی
تئاتر خوزستان – کورش سروش پور: «دار و دسته ما قراری داشت قرار ما این بود که هر بار یک نفر یا یک جریان رو که تو هنر نویِ این مملکت مهمه انتخاب کنیم. کارهاشون رو نقد و تحلیل کنیم. حاصل این ها هم بشه یه تئاتر به اضافه یه گاهنامه ی رشتاری. همه هم به سرپرستی من ، بارکلا ؛ من ...»
این عبارتی است که معلم (سرپرست گروه) رو به بازیگران (و در واقع تماشاگران) نمایش خود می گوید تا رویکرد فکری، فرهنگی و هنری خود را مشخص کند، اگر بتوان این فرد را کاراکتری نمایشی خواند نقشش را «ایوب بختیاری» بازی می کند، تردیدی که در این گزاره بر آن تاکید شده از این موضوع می آید که ایشان همواره در کارهایش، نقش ِناظر، معلم، کارگردان و نظریه پرداز را به عهده دارد، نه این که «نقش» را بازی کند، که با آن، خود واقعی اش را به صحنه می آورد تا از درک و دریافت و دغدغه هایش بگوید. دغدغه هایی از نوع ِ شعر و ادبیات، داستان و رمان، تاریخ و تئاتر. از افراد و جریان هایی سنت گریز و انقلابی، سرکش و سرخورده. او به تئاتری می اندیشد و به تقربش می کوشد که ماهیتی تجربی دارد، غرابت و ناشناختگی بُن مایه ی هر امر تجربی است، ازین رو کار او به سیاق تمامی تجربه گرایان، ریختاری متفاوت دارد.
«کارگاه نمایش» آن طور که یونس (سید علی موسوی) می گوید در پی آن است که به «عباس نعلبندیان» بپردازد، هنرمند تجربه گرای تئاتر معاصر ایران.
شاید مهم ترین مولفه ی آثار نعلبندیان، تاکید او بر مقوله ی زبان و ترسیم این ممیزه انسانی و فرهنگی است. او با نگاه خاصی که دارد می کوشد زبان را از پیشینه ی تناورش، جدا ببیند، همان زبانی را که موجد آثار سترگ ادبی و هنری جامعه ی بشری بوده و می تواند به زبانی خُرد، اقلیتی، هنجار شکن، پُردلالت و فرم آفرین برسد.
«خُرد-زبانی» مفهومی انقلابی است که افرادی چون «دلوز» در تفسیر آثار کافکا، به آن پرداخته اند. از دید آن ها، این معنا (خُرد-زبانی) به زبان هنرمند تشخصی قلمرو-زدا می بخشد و به آن طبیعتی انقلابی و سیاسی . «خُرد-زبانی» موجب می گردد همه چیز، در نگاه هنرمند «ارزش جمعی» پیدا کند.
تئاتر و داستان، تنها خطابه ها و موعظه هایی رو به خوانندگان و تماشاگران نیستند، بهانه و عاملی اند که توده ی بی شکل مخاطب را به «مردم» بدل می کنند، که خود می توانند یک سوی دیگر فرآیند «دیالوگ» باشند.
نعلبندیان کم و بیش با این نگره سرکش و انقلابی ِزبانشناسی، همسویی دارد.
«ناگهان هذا حبیب الله ...» ، «پژوهشی ژرف و سترگ ...» ، «قصه غریب سفر شاد و شین به دیار ...» و عموم آثارش، بر تمرکز و تلاشی شخصی برای خلق ِ زبانی خاص و قلمرو-زدا تاکید دارد.
نعلبندیان، چهره ی شرور و شریف تئاتری است که گوش ها و چشم های زیادی را به سوی خود خیره کرد و زبان های بسیاری را به اعتراض درآورد، غرابت و بداعت نعلبندیان، پس از پنج دهه، هنوز آن طوری که باید در فهم هنری جامعه ی ایرانی، ارج یابی و ارزیابی نشده است، آن چنان که می توان به روشنی او را با همه ی نامداری ، «ناشناخته ترین هنرمند تئاتر معاصر ایران» نامید.
«کارگاه نمایش»، آن چنان که به اشاره می گوید ؛ از «جغد تا نعلبندیان» را می خواهد به بررسی بگیرد. این را با نام نمایش نیز، پیش از ادعای خود، وعده داده زیرا «کارگاه نمایش» با نام و فعالیت های تجربی و انقلابی نعلبندیان در این نهاد تئاتری تداعی می شود.
اما نمایش مورد بحث، جز اشاراتی به عباس نعلبندیان، (و برخی نوپردازان معاصر) راهی به شناخت عمیق (و حتی معمول او) نمی گشاید. همه چیز در حد خطابه و بیانیه و نمونه خوانی از این کتاب و آن رساله، منحصر می ماند.
«کارگاه نمایش» ساختاری چند-پارَکی دارد و این با ماهیت تجربه گرایی و شگرد روایی (Epic) آن هم سوست اما کنار هم آوردن موضوعات مختلف و ناهمگون، به تشتت و پراکنده گویی آن دامن زده است. شاید بتوان در «غار کبود» ادبیات نوگرای معاصر «جیغ بنفش» هوشنگ ایرانی و زبان پریشی اش را با دستکاری های زبانی عباس نعلبندیان رَج بست یا حتی ارجاع به «بوف کور» (پیرمرد خنزر پنزری، قلمدان خاتم کاری، زن اثیری) را چشم پوشانه پذیرفت (چرا که نویسنده ی آن، سرآمد داستان نویسان نوگرای معاصر است) یا میرهولد انقلابی گر تئاتر روس را همتایی برای هنرمند قاعده ستیز ایرانی پنداشت و اشاره ی چندباره به او را در این راستا پذیرفت، اما ارجاع چندین و چندباره به سید علی مشعشعی، و شرح حال نویس او (قاضی نورالله شوشتری) نقطه ی ابهام و آسیب اثر است و این پرسش را در ذهن هر کس پدید می آورد که چه پیوندی میان او با دیگر پاره های ِ روایتی نمایش برقرار است ؟ (ایوب بختیاری در نمایش «مسجد سلیمان» ، جریان شعر حجم و ادبیات داستانی مناطق نفت خیز جنوب را به عنوان محور کار خود قرار داده و بر پایه آن به شاعران و نویسندگان مختلف این خطه، گریز زده بود که با این منطق حتی اگر پراکنده گویی هم بوده چون در ساختار منطقی خود طراحی شده بود ، مطبوع و معقول می نمود)
«کارگاه نمایش» اگرچه در مواردی می کوشد تصویرآفرینی کند و با طرح و حرکاتی آیینی وجه بصری خود را بپرورد اما بخش عمده اش بر پایه ی گفتآوردهای ادبی و مقاله گونگی است، و این برای رسانه ای چون تئاتر، که مبنایش کنش و واکنش نمایشی است (حتی در سیاق روایی خود) نقطه امتیازی به شمار نمی آید.
نمایش، از نظر اجرایی، هماهنگی و هم نمایی مناسبی دارد، ترکیب و تعامل بازیگران با یکدیگر به خوبی صورت گرفته (بازیگرانی که اتفاقا در وجوه مختلف با هم فاصله دارند) بازی موقر و روان سید علی موسوی در خور یادآوری است و موسیقی ساده اما فضا آفرین نمایش و ...
در پایان ، برای گروه ارجمند «کارگاه نمایش» آرزوی پیروزی و سربلندی را دارم.
