صد و بیست دقیقه فرصت درخشان برای خندیدنی عمیق
صد و بیست دقیقه کلاس برای آموزش طنز نجیب

دکتر مهرداد بهراد: خوزستان از دیرباز به دلایل مختلف، بستر مناسبی برای تولیدات نمایشی حوزه طنز بوده است.  تنوع قومیتی، تراکم بالای نهادها و سازمانهای صنعتی با  تعداد پرسنل بالا و نیاز این سازمانها به اجراهای مناسبتی و بافت جمعیتی گسترده کلانشهر اهواز شاید از مهم ترین این عوامل باشند. بخش عمده ای از تولیدات نمایشی حوزه طنز البته به شکل میان پرده های کوتاه اجرا می شود که متاسفانه در اغلب موارد توسط  افرادی غیر از فعالین حوزه تئاتر یا حتی افرادی خارج از دایره هنر به اجرا می رسد.

سهل انگاری و تخصص گریزی سازمان ها و شهرداری ها در برگزاری مراسم و عدم وجود رویکردی علمی و فرهنگی به حوزه تولیدات نمایشی سفارشی همیشه به این بحران و کمبود دامن زدهاند.

هرج و مرج در کارگردانی، عدم احساس نیاز به وجود نمایشنامه ای با انسجام شخصیت پردازانه و داستانی مناسب، تکرار شوخی های غیر خلّاقانه و کلیشه ای که گاها چندان هم سالم نیستند، موقعیت های دراماتیک الکن و بی نهایت تکرار شده، استفاده از صفات قومیتی برای خنداندن مخاطب و تکیه بر مسائل رکیکی که هنگامی که در پرده و کنایی بیان شوند، طبعا خنده دار خواهند بود، از مهمترین مشکلات بازار آشفته طنز در خوزستان به شمار می روند. پیوند خوردن فرمهای میان پرده ای و جُنگ  با ماهیت طنز در نمایش  شاید اساسا مقیاس و معیار نقد آثار تولیدی در حوزه طنز را مختل و مخدوش کرده باشد.  تجربه داوری کردن آثار طنز در جشنواره های با این موضوع این مطلب را به خوبی نشان می دهد که نوعی خنده گرفتن جبارانه و ظالمانه بر ذهنیت آفرینش گران این حوزه  مسلط شده و اندک تولیدات آگاهانه این حوزه هم در انزوا قرار می گیرند.

در سال نود و دو برای برگزاری کارگاه دراماتورژی به دزفول دعوت شده بودم که به لطف آقایان مستکین و شریفی به دیدن نمایش چوگتّه دعوت شدم. پنهان نمی کنم که  بنا به سابقه ذهنی از تولیداتی این چنینی در گام نخست دعوت را به واسطه تعارف پذیرفتم اما حاصل کار چیز دیگری بود.

نخست با نگاهی به متن نمایشی آغاز می کنم: داستان نمایش حول محور خانواده ای با وضع مالی نامناسب و در خانه ای عاریه ای می گذرد. تنوع تیپیک آدمهای نمایش در گام نخست در دقایق ابتدایی نمایش شما را سرگرم می کند. دو برادر دوقلو که رفتار کمیک عمده نمایش را به دوش می کشند و کمی شیرین عقل به نظر می رسند، مادری که برای هر فرد دزفولی یا حتی خوزستانی به سادگی و سرعت شمایل مادرانه ای به عمق مادر همه ما می گیرد، پدری  مهربان اما خطاکار که کاسبی نابسامانی دارد و عادت به قماری که هرگز به پاشنه برد نمی چرخد، و برادر بزرگتری که عاشق پیشه و اما در عین حال مدبر و با اخلاق است همه با هم در خانه عاریه ای زندگی می کنند. 

نویسندگان اما به سادگی به خلق تیپ های جذاب اکتفا نمی کنند که اگر طبق روال معهود به این تیپ سازی‌های ابتدایی قناعت می کردند هرگز تماشاگر بی‌حوصله امروز صد و بیست دقیقه نمایش را تحمل نمی کرد. هر کدام از شخصیت ها دارای گذشته مشخص و سابقه ایست که رفتار های دراماتیکشان را توضیح داده و روشن و توجیه پذیر می کند. خطا کار ترین شخصیت ها و آن ها که رفتاری غیر عرفی و غیر اخلاقی مثل قمار هم دارند، چنان به گذشته ای دردآلود متصل می شوند که همچون موجوداتی محصول شرایط می توان با آنها همدردی کرد. خرده داستانهایی که با ضرباهنگ و زمانبندی بسیار مناسب در نقاط مختلف متن اضافه می شوند و ذهن مخاطب را درگیر می کنند هم مزید علت می شود که کشش نمایشنامه بیش از پیش خودنمایی کند. نویسندگان اما با هوشمندی تمام چنان عنان احتیاط را از چند جهت چسبیده اند که به بار کمیک فوق العاده شخصیت ها و کنش اسلپ استیکی و ریتمیک آنها هم اکتفا نکرده و به اندازه یک نمایشنامه بلند جدی و روانشناسانه به داستان فکر کرده اند. روابط بین شخصیت ها همگی در بستر داستانی رخ می دهد که از تمام ابعاد وجودی شخصیت ها  کار می کشد و مرتبا آنها را در موقعیت های کلیدی مثل روابط عاطفی، تنگنای مالی، بحران اخلاقی، افشاگری گذشته های تاریک و .... می سنجد و به چالش می کشد. شخصیت های پدر و مادر علاوه بر ساحت کمیک عاطفی ترین لحظات نمایش را رقم می زنند و هرکدام با رازی که در سینه دارند چرخش های داستانی و توسعه و گسترش  طرح داستانی را غنی می کنند. کوچکترین رفتارهای طنز آمیز و همگی کنش های کلی و جزئی نمایش از ریختن یک لیوان چایی تا قدم زدن روی صحنه گرفته تا درشت ترین عمل های فنی و دراماتیک این اشخاص هرگز از بستر داستان کلی و خرده داستان‌های نهفته در نمایشنامه خارج نمی شوند و هرگز خودمختاری تیپ ها را برای خنداندن زورکی تماشاگر مشاهده نمیکنیم .